Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp (Corporate Social Responsibility - CSR) tùy thuộc vào góc độ, quan điểm riêng, điều kiện, đặc điểm, trình độ phát triển... của mỗi tổ chức, công ty, chính phủ. Tuy nhiên, định nghĩa của Hội đồng Kinh doanh Thế giới vì sự Phát triển bền vững (World Business Council for Sustainable Development) được sử dụng khá phổ biến, được coi là hoàn chỉnh và rõ ràng; theo đó, “Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp là cam kết của doanh nghiệp đóng góp cho việc phát triển kinh tế bền vững, thông qua việc tuân thủ chuẩn mực về bảo vệ môi trường, bình đẳng giới, an toàn lao động, quyền lợi lao động, trả lương công bằng, đào tạo và phát triển nhân viên, phát triển cộng đồng, bảo đảm chất lượng sản phẩm… theo cách có lợi cho cả doanh nghiệp cũng như phát triển chung của xã hội” . Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp được thể hiện một cách cụ thể trên các yếu tố, các mặt như: bảo vệ môi trường; đóng góp cho cộng đồng xã hội; thực hiện tốt trách nhiệm với các nhà cung cấp; bảo đảm lợi ích và an toàn cho người tiêu dùng; quan hệ tốt với người lao động; bảo đảm lợi ích cho cổ đông và người lao động trong doanh nghiệp. Trong đó, bốn yếu tố đầu tiên thể hiện trách nhiệm bên ngoài của doanh nghiệp; còn hai yếu tố cuối thể hiện trách nhiệm bên trong, nội tại của doanh nghiệp. Việc thực hiện CSR không chỉ làm cho doanh nghiệp phát triển bền vững mà còn góp phần vào sự phát triển bền vững của xã hội nói chung.

 

Hiện nay, ở các nước đang phát triển tồn tại hai quan điểm đối lập nhau về CSR. Quan điểm thứ nhất cho rằng doanh nghiệp không có trách nhiệm gì với xã hội mà chỉ có trách nhiệm với cổ đông và người lao động của doanh nghiệp; còn nhà nước phải có trách nhiệm với xã hội vì doanh nghiệp đã có trách nhiệm thông qua việc nộp thuế cho nhà nước. Quan điểm thứ hai cho rằng với tư cách là một trong những chủ thể của nền kinh tế, các doanh nghiệp đã sử dụng các nguồn lực của xã hội, khai thác các nguồn lực tự nhiên và trong quá trình đó họ gây ra những tổn hại đối với môi trường tự nhiên; vì vậy, ngoài việc đóng thuế, doanh nghiệp còn phải có trách nhiệm đối với môi trường, cộng đồng, người lao động... Theo xu hướng chung của sự phát triển xã hội, việc thực hiện CSR ở các nước đang phát triển là tất yếu; góp phần kiểm soát các nguy cơ phát triển ngoài tầm dự báo, đáp ứng nhu cầu của thế hệ hiện tại và bảo đảm rằng các nguồn lực của thế hệ tương lai không bị đe dọa.
 

Kim tự tháp về Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp của tác giả Carroll.

 

Có rất nhiều công trình nghiên cứu chỉ ra những lợi ích của doanh nghiệp ở các nước đang phát triển thu được khi thực hiện tốt CSR:

 

- Góp phần điều chỉnh hành vi của chủ thể kinh doanh: Khi thực hiện tốt CSR sẽ giúp doanh nghiệp cải thiện tình hình tài chính, giảm chi phí hoạt động, nâng cao uy tín, quản lý rủi ro và giải quyết khủng hoảng tốt hơn, thúc đẩy cam kết với người lao động, quan hệ tốt với chính phủ và cộng đồng. Bên cạnh đó, người lao động có các điều kiện môi trường làm việc thuận lợi sẽ thúc đẩy họ làm việc tốt hơn, tạo điều kiện cho doanh nghiệp tiếp cận với thị trường thế giới, mở rộng thị trường cho sản phẩm của mình.

 

- Giảm chi phí và tăng năng suất: Doanh nghiệp khi thực hiện CSR sẽ có nhiều cơ hội để tiết kiệm chi phí thông qua hệ thống quản lý nhân sự hiệu quả và hệ thống sản xuất sạch hơn. Hệ thống lương thưởng hợp lý, môi trường lao động sạch sẽ và an toàn, các cơ hội phát triển toàn diện cho nhân viên được đầu tư; nhờ đó mà năng suất lao động của nhân viên cũng sẽ được nâng cao, giảm tỷ lệ nhân viên bỏ việc và đồng nghĩa với giảm chi phí tuyển dụng, đào tạo nhân viên mới. Một doanh nghiệp sản xuất bao bì lớn của Ba Lan đã tiết kiệm được 12 triệu USD trong vòng 5 năm nhờ việc lắp đặt thiết bị mới; nhờ đó giảm 7% lượng nước sử dụng, 70% lượng chất thải nước và 87% chất thải khí .

 

- Tăng doanh thu: Khi thực hiện CSR cũng có nghĩa doanh nghiệp sẽ tham gia tích cực vào việc hỗ trợ phát triển bền vững kinh tế địa phương. Điều này ngược trở lại có thể tạo ra nguồn lao động tốt hơn, nguồn cung cấp các yếu tố đầu vào rẻ và đáng tin cậy hơn. Bên cạnh đó, khi nền kinh tế địa phương được phát triển cũng có nghĩa là đời sống của cộng đồng dân cư tại đó sẽ được nâng cao. Họ nhận thức được nhờ có doanh nghiệp mà họ được hưởng lợi vì vậy sẽ ủng hộ doanh nghiệp bằng cách tiêu thụ sản phẩm cho tổ chức, giúp doanh nghiệp tăng doanh thu. Kết quả khảo sát gần đây do Viện Khoa học Lao động và Xã hội tiến hành trên 24 doanh nghiệp thuộc hai ngành Giầy da và Dệt may ở Việt Nam cho thấy, nhờ thực hiện các chương trình trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp, tỉ lệ hàng xuất khẩu của các doanh nghiệp này tăng từ 94% lên 97%, doanh thu tăng 25% . Còn Công ty Hindustan Lever, một chi nhánh của tập đoàn Unilever tại Ấn Độ, vào đầu những năm 70 chỉ hoạt động được 50% công suất do thiếu nguồn cung ứng sữa bò từ địa phương và do vậy đã bị lỗ trầm trọng. Để giải quyết vấn đề này, công ty đã thiết lập một chương trình tổng thể, giúp nông dân tăng sản lượng sữa bò; chương trình này bao gồm đào tạo nông dân cách chăn nuôi, cải thiện cơ sở hạ tầng cơ bản và thành lập một ủy ban điều phối những nhà cung cấp địa phương; nhờ đó, số lượng làng cung cấp sữa bò đã tăng từ 6 lên hơn 400, giúp cho công ty hoạt động hết công suất và đã trở thành một trong những chi nhánh kinh doanh lãi nhất tập đoàn. 

 

- Nâng cao giá trị thương hiệu và uy tín của công ty: Trong hệ thống yêu cầu khi thực hiện CSR sẽ giúp các doanh nghiệp chú ý đến chất lượng sản phẩm, sản xuất an toàn, bảo vệ người lao động, bảo vệ môi trường... Tất cả những yếu tố đó sẽ tạo nên thương hiệu cho doanh nghiệp. Chính nó là nhân tố quan trọng nhằm thu hút các nhà đầu tư, các đối tác kinh doanh, tạo ra mối quan hệ tốt đẹp với cộng đồng dân cư và với chính những người lao động trong và ngoài doanh nghiệp. Như hãng điện tử dân dụng Best Buy (Mỹ) có chương trình tái chế sản phẩm; hãng cà phê Starbucks (Mỹ) rất tích cực trong các hoạt động cộng đồng; hãng nước khoáng Evian (Pháp) phân phối sản phẩm của mình trong những chai nước thân thiện với môi trường. 

 

- Thu hút và giữ chân được nguồn lao động giỏi: Nguồn nhân lực là một trong những yếu tố quan trọng nhất, giúp doanh nghiệp phát triển bền vững. Mọi tổ chức luôn muốn tuyển dụng được lực lượng lao động có năng lực, kỹ năng làm việc tốt. Tuy nhiên, lực lượng nhân sự này thường không nhiều; do đó, việc thu hút và giữ được họ sẵn sàng gắn kết với doanh nghiệp là việc làm rất khó khăn. Những doanh nghiệp cam kết thực hiện trách nhiệm xã hội luôn quan tâm đến người lao động trong tổ chức thông qua những chính sách như hệ thống lương thưởng hợp lý, công bằng; luôn khuyến khích sự nỗ lực và cống hiến của nhân viên; tạo mọi điều kiện để nhân viên được phát triển toàn diện... Những doanh nghiệp đó luôn là địa chỉ mà các nhân viên giỏi tìm kiếm và muốn gắn kết lâu dài.

 

- Có nhiều cơ hội để tiếp cận thị trường mới: Hiện nay, các nước đang phát triển ngày càng quan tâm đến trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp, thậm chí rất nhiều tập đoàn kinh tế, tổng công ty đã đưa yếu tố này là điều kiện bắt buộc đối tác cần thực hiện trong quá trình hợp tác giữa các bên. Do đó, những doanh nghiệp nào đã và đang thực hiện các tiêu chuẩn về CSR thì sẽ có nhiều cơ hội hơn để tiếp cận với thị trường hàng hóa của nhiều quốc gia trên thế giới.
 

- Sự trung thành của nhân viên và khách hàng: Việc thực hiện CSR sẽ mang lại lợi ích chung cho nhân viên, khách hàng, đối tác và cộng đồng. Đây là những bộ phận quyết định đối với sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp. Vì vậy, dù chi phí ban đầu có thể sẽ khá lớn, lợi ích có thể chưa thấy ngay, nhưng chắc chắn về lâu về dài sẽ chẳng có gì thiệt thòi khi doanh nghiệp tôn trọng lợi ích của những bộ phận thiết yếu này. Khi thực hiện tốt đạo đức và trách nhiệm xã hội, doanh nghiệp sẽ nhận được sự ủng hộ trung thành và nhiệt tình của nhân viên, khách hàng và các đối tác khác. Đây chính là điều kiện cơ bản nhất của mọi thành công.

 

Tạo điều kiện làm việc cho người lao động là điều các doanh nghiệp nên làm.
 

Do nhận thức được tầm quan trọng và lợi ích của việc thực hiện CSR trong điều kiện toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế nên nhiều doanh nghiệp lớn ở các nước đang phát triển, ngoài trách nhiệm đóng thuế với nhà nước, đã đăng ký thực hiện CSR dưới dạng các cam kết đối với xã hội trong việc bảo vệ môi trường, với cộng đồng địa phương nơi doanh nghiệp hoạt động và với người lao động. Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp đã không thực hiện nghiêm túc CSR, thể hiện ở các hành vi: gian lận trong kinh doanh, báo cáo tài chính; không bảo đảm an toàn lao động; sản xuất, kinh doanh hàng kém chất lượng; cố ý gây ô nhiễm môi trường; vi phạm các quy định của pháp luật về lương bổng, chế độ bảo hiểm, vấn đề an toàn lao động... Điển hình như vụ xả nước thải không qua xử lý, gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng cho các dòng sông và cộng đồng dân cư của các Công ty Miwon, Công ty thuộc da Hào Dương, Công ty Hyundai Vinashin Khánh Hòa, Công ty Giấy Việt Trì ở Việt Nam thời gian vừa qua. 

 

Hiện nay, vẫn còn một số trở ngại trong việc thực hiện CSR tại các nước đang phát triển như: Nhận thức về CSR của nhiều doanh nghiệp còn chưa đầy đủ và giữa các doanh nghiệp còn có sự khác nhau khá lớn; chưa thấy được vai trò quan trọng cũng như lợi ích từ việc thực hiện trách nhiệm xã hội đem lại cho doanh nghiệp; năng lực quản lý và kiến thức chuyên môn trong thực hiện CSR ở doanh nghiệp còn hạn chế. Doanh nghiệp thiếu nguồn tài chính và kỹ thuật để thực hiện các chuẩn mực CSR; năng suất lao động bị ảnh hưởng khi phải thực hiện đồng bộ nhiều bộ quy tắc ứng xử. Mâu thuẫn trong các quy định của nhà nước khiến cho việc áp dụng bộ quy tắc ứng xử không đem lại hiệu quả mong muốn trong thực hiện trả lương, phúc lợi, điều kiện tuyển dụng; sự khác biệt giữa Luật Lao động và bộ quy tắc ứng xử gây nhầm lẫn cho doanh nghiệp, chẳng hạn như vấn đề làm thêm hay hoạt động của Công đoàn. Các bên liên quan chưa có kế hoạch dài hạn và chiến lược cụ thể khi triển khai các chương trình CSR; sự thiếu minh bạch trong việc áp dụng trách nhiệm xã hội doanh nghiệp cản trở lợi ích thị trường tiềm năng mang lại cho doanh nghiệp…

 

Để đánh giá việc đạt được mục tiêu trách nhiệm xã hội của một doanh nghiệp, việc đo lường có thể được thực hiện đối với một số lĩnh vực:

 

- Lĩnh vực kinh tế: Ở lĩnh vực này, đánh giá được đưa ra để xác định xem liệu các hoạt động sản xuất hàng hóa và dịch vụ có đáp ứng được nhu cầu người tiêu dùng, có tạo công ăn việc làm cho xã hội, có trả lương công bằng cho người lao động, có bảo đảm an toàn lao động hay không. Việc đánh giá ở lĩnh vực này đưa ra một số dấu hiệu cho thấy sự đóng góp của tổ chức tới khía cạnh kinh tế cho xã hội.

 

- Lĩnh vực chất lượng cuộc sống: Đo lường chất lượng cuộc sống nên tập trung vào việc liệu doanh nghiệp đang cải thiện hay đang làm giảm chất lượng cuộc sống trong xã hội. Sản xuất hàng hóa chất lượng cao, giải quyết công bằng với nhân viên và khách hàng, nỗ lực để bảo vệ môi trường tự nhiên là một số chỉ tiêu mà doanh nghiệp giúp duy trì hoặc cải thiện chất lượng cuộc sống. Chẳng hạn như, một số người tin rằng các công ty thuốc lá làm giảm chất lượng cuộc sống bởi họ sản xuất ra hàng hóa có thể gây tổn hại cho sức khỏe của xã hội.

 

- Lĩnh vực đầu tư xã hội: Sự đánh giá trong lĩnh vực này thể hiện ở mức độ mà doanh nghiệp đầu tư cả tiền bạc và nhân lực để giải quyết các vấn đề xã hội của cộng đồng. Doanh nghiệp có thể tham gia hỗ trợ các hoạt động giáo dục, từ thiện hay nghệ thuật.

 

- Lĩnh vực giải quyết vấn đề: Việc đo lường trong lĩnh vực này tập trung vào mức độ mà doanh nghiệp giải quyết các vấn đề xã hội; tham gia vào chương trình cộng đồng dài hạn hay tiến hành các nghiên cứu để xác định và giải quyết các vấn đề xã hội.

 

Doanh nghiệp ở các nước đang phát triển cần căn cứ vào tình hình cụ thể của mình và các quy định của chính phủ để lựa chọn các cấp độ thực hiện trách nhiệm xã hội cho phù hợp:

 

- Ở cấp thấp: Các hoạt động trách nhiệm xã hội được thể hiện phổ biến nhất dưới các hình thức như tài trợ xã hội, từ thiện, tặng quà, học bổng, cứu trợ, nhà tình thương (ví dụ như các chương trình nồi cháo yêu thương, tài trợ các gia đình liệt sỹ và gia đình có công với cách mạng, tặng quà và tham gia các chương trình cứu trợ…). 

 

- Ở cấp trung: Thực hiện việc bảo hiểm gia tăng, khám sức khỏe thường niên cho nguồn nhân lực. Nghiêm túc trong công tác vệ sinh, an toàn và bảo hộ lao động. Phát triển các vùng nguyên liệu một cách chủ động và tự nguyện với mong muốn đem tới người tiêu dùng những sản phẩm có chất lượng ổn định và độ an toàn cao. Tham gia các hoạt động phi lợi nhuận, đầu tư lâu dài mang tính xây dựng hành lang pháp lý và minh bạch hóa môi trường kinh doanh. Thực hiện các nguyên tắc quản trị chất lượng theo hệ thống quản lý chất lượng ISO.

 

- Ở cấp cao: Tạo các tác động mang tính căn bản và lâu dài lên chiến lược và hoạt động của doanh nghiệp. Làm nổi bật các giá trị chung giữa doanh nghiệp và cộng đồng. Khuyến khích năng lực cạnh tranh và sáng tạo. Khuyến khích mô hình kinh doanh mang tính bền vững. Gắn kết doanh nghiệp vào cộng đồng. Phát triển nguồn nhân lực gắn liền với các chiến lược kinh doanh.

 

Để thực hiện tốt CRS, các nước đang phát triển cần tiến hành đồng bộ một số giải pháp sau:

 

Một là: Tiếp tục phổ biến, tăng cường nhận thức về CSR cho các bên có liên quan.

 

Công tác tuyên truyền, giáo dục rất quan trọng, bởi tất cả những hành vi của con người đều thông qua ý thức của con người, đều do ý thức điều khiển. Do vậy, cần tuyên truyền, giáo dục cho tất cả các doanh nghiệp, trước hết là các chủ doanh nghiệp về CSR; phải làm cho họ hiểu rằng CSR không phải chỉ bó gọn trong công tác từ thiện; làm cho việc thực hiện CSR trở thành động cơ bên trong của các chủ doanh nghiệp. Việc thực hiện CSR cần được xem là một hành vi đạo đức và được điều khiển bằng động cơ đạo đức. Tuyên truyền, phổ biến và nâng cao nhận thức về CSR một cách mạnh mẽ hơn; phạm vi và đối tượng rộng hơn, không nên bó hẹp trong giới doanh nhân, doanh nghiệp, các cơ quan, tổ chức... mà phải đi tới các cộng đồng dân cư và địa phương, kể cả đưa vào các chương trình giáo dục phổ thông. Các doanh nghiệp và các bên liên quan cần nhận thức một cách tích cực về CSR, nhất là trong bối cảnh hội nhập ngày càng rộng và sâu hơn.
 

Hoạt động CSR là một công cụ truyền thông hiệu quả cho các doanh nghiệp.

 

Hai là: Cần xây dựng hành lang pháp lý bắt buộc các doanh nghiệp phải thực thi trách nhiệm xã hội một cách đầy đủ và nghiêm túc.

 

Trách nhiệm xã hội là xu thế tất yếu và mang tính toàn cầu; thực hiện CSR là tăng khả năng cạnh tranh và hội nhập quốc tế, không mâu thuẫn với lợi ích kinh tế của doanh nghiệp. Nhà nước cần có trách nhiệm trong việc tạo môi trường và khung pháp lý cho doanh nghiệp hoạt động. Khung pháp lý chính là biện pháp có hiệu lực nhất đối với việc thực hiện CSR; đồng thời, là giải pháp hỗ trợ đắc lực cho giải pháp về đạo đức, làm cho các động cơ đạo đức thường xuyên được củng cố và ngày càng có hiệu lực trên thực tế.

 

Vai trò của chính phủ trong việc thúc đẩy CSR là phải tạo ra môi trường pháp luật hoàn chỉnh, một sân chơi bình đẳng cho các doanh nghiệp; cung cấp thông tin, tư vấn, hướng dẫn và ban hành các cơ chế, chính sách khuyến khích đối với doanh nghiệp; tạo điều kiện cho các doanh nghiệp thực hiện tốt hơn các yêu cầu của Luật Lao động, Luật Doanh nghiệp, Luật Đầu tư; quản lý, nâng cao tiêu chuẩn lao động và thúc đẩy cạnh tranh, tạo điều kiện hoàn thiện và nâng cao tiêu chuẩn lao động theo xu hướng quốc tế. Thực tế tại Thái Lan, chính phủ và tổ chức quản lý đã thúc đẩy việc thực hiện CSR thông qua các chương trình tham gia cộng đồng như các hoạt động giải quyết và thể hiện CSR, giúp tăng hình ảnh, nhận thức và tăng danh tiếng của doanh nghiệp; còn tại Trung Quốc, chính phủ là động lực chính phát triển CSR trong nước, một số bộ, ngành trung ương ở Trung Quốc đã xây dựng các hướng dẫn và chính sách để thúc đẩy CSR trong các lĩnh vực khác nhau.

 

Ba là: Sớm hình thành các tiêu chuẩn, quy tắc ứng xử ở tầm ngành và quốc gia về CSR.

 

Kinh nghiệm của các nước phát triển cho thấy, CSR phụ thuộc nhiều vào bản thân ý chí và lợi ích của doanh nghiệp. Tuy vậy, CSR trở nên phổ biến hơn, thực chất hơn và khiến doanh nghiệp thực hiện mạnh mẽ hơn sau khi có những tiêu chuẩn và chuẩn mực chung về CSR chính thức được áp dụng.

 

Các nước đang phát triển hầu như chưa xây dựng được bộ quy tắc ứng xử CSR. Một số ít doanh nghiệp, nếu muốn thực hiện, cũng rất khó khăn trong việc  triển khai áp dụng một cách có hệ thống. Vì vậy cần xây dựng bộ tiêu chuẩn đánh giá CSR của các nước đang phát triển dựa trên kinh nghiệm quốc tế, có tính toán điều kiện thực tế trong nước. Cùng với đó là hệ thống đánh giá CSR độc lập, có trách nhiệm.

 

Bốn là: Từng bước lấy CSR là một tiêu chí để lựa chọn nhà đầu tư.

 

Qua kinh nghiệm của các nước phát triển cho thấy các doanh nghiệp thực hiện tốt CSR cũng là các doanh nghiệp có năng lực về vốn, công nghệ, có đạo đức kinh doanh và ý thức đóng góp cho cộng đồng địa phương nơi doanh nghiệp kinh doanh. Việc thực hiện chiến lược kinh doanh hài hòa, dài hạn, bền vững của các doanh nghiệp có vốn nước ngoài thực hiện tốt CSR có thể đem lại cơ hội học hỏi cho doanh nghiệp ở các nước đang phát triển; buộc các doanh nghiệp trong nước cũng phải dần nâng cao nhận thức và trách nhiệm xã hội để có thể tham gia vào mạng sản xuất của các công ty nước ngoài.

 

Năm là: Thường xuyên tổ chức các giải thưởng để khích lệ tinh thần cho các doanh nghiệp thực thiện tốt trách nhiệm xã hội.

 

Việc tổ chức tôn vinh các doanh nghiệp cần đưa thêm tiêu chí liên quan đến thực hiện CSR. Các doanh nghiệp thực hiện tốt CSR cần được tôn vinh kịp thời, xứng đáng. Khuyến khích các doanh nghiệp đưa CSR vào chiến lược kinh doanh của mình trong dài hạn.

 

⃰    ⃰

⃰

 

Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp là vấn đề tương đối mới mẻ với các nước đang phát triển. Song trong những năm gần đây, trước thảm họa về môi trường và những hậu quả tiêu cực về xã hội do các doanh nghiệp gây ra, vấn đề trách nhiệm xã hội được đặt ra một cách cấp bách. Việc thực hiện CSR hoàn toàn phù hợp với mục tiêu của chiến lược phát triển bền vững; được xem là một trong những chiến lược kinh doanh hàng đầu của doanh nghiệp hơn là những quy định hay từ thiện bắt buộc. Triển khai tốt CSR không những giúp cho doanh nghiệp kinh doanh tốt mà còn hỗ trợ doanh nghiệp giải quyết những vấn đề mang tính chiến lược liên quan đến kinh doanh và những vấn đề xã hội; góp phần giúp cho doanh nghiệp phát triển ngày càng bền vững.
 

Thiếu tướng, TS. Trần Đình Thăng
Cục trưởng Cục Kinh tế/BQP